۱- جایگاه جغرافیایی

تاجیکستان با وسعتی حدود ۱۴۳ هزار و ۱۰۰ کیلومتر مربع، در جنوب خاوری آسیای مرکزی، در ۳۶ درجه و ۴۰ دقیقه و ۴۱ درجه و ۵ دقیقه پهنای شمالی و ۶۷ درجه و۳۱ دقیقه و ۷۵ درجه و ۱۴ دقیقه درازای حاوری نسبت به نیم روز گرینویچ قرار گرفته وبا کشور ایتالیا، نواحی جنوبی اسپانیا و بخش مرکزی ژاپن، در یک پهنای جغرافیایی قرار دارد.

این کشور از سوی شمال به کشورهای، قرقیزستان و ازبکستان، از جنوب به افغانستان، از غرب به ازبکستان و از شرق به چین محدود است.

تاجیکستان از شمال به جنوب ۳۵۰ کیلومتر و از باختر به خاور ۷۰۰ کیلومتر است. بلندی ان از سطح دریای ازاد ۵۰۰ متر (در دشت رودخانه وخش) الی ۷۰۰ متر (در پامیر) است و در نقشه های جغرافیایی با رنگ قهوه ای و قهوه ای تیره نشان داده شده است که بیانگر کوهستانی بودن این سرزمتن است.

تاجیکستان در میان دو رشته کوه، تین شان که تا چین ادامه دارد و پامتر که تا افغانستان ادامه دارد، قرار گرفته است وبه دریای ازاد دسترسی ندارد.

۲-کوه ها

تاجیکستان سرزمینی کوهستانی و زلزله خیز است، ۹۳ درصد آن راکوهستانهای بلند رشته کوهای تیان شان، حصاروپامیر پوشانده و نزدیک به ۵۰ درصد ان در بلندی بیش از ۳ هزار متر قرار گرفته است.

در شمال تاجیکستان کوه قورمه، در بخش مرکزی کوهستانهای الای ،ترکستان، زرافشان، حصار، قراتگین و در جنوب کوه های باباتوق، آق داغ، قره داغ، تره کلیتاق، سرسرک، وحش، جیلانتاق و … قرار دارند.

بخش جنوبی این سرزمین پامیر نام دارد که به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می شود. رشته کوه های آسیای مرکزی قراقروم، کوان لونگ و هندوکش، در بدخشان به هم می پیوندند.

بلند ترین قله های تاجیکستان: کمونیزم(۷۴۹۵ متر) و لنین (۷۱۳۴ متر )در شمال پامیر قرار گرفته است.

یخچال های طبیعی بسیاری در منطقه وجود دارند که ازمنابع آب منطقه به شمار می روند و بزرگترین یخچال طبیعی (قد چنکو ) به شمار می روند.

۳-آب ها

۱- رود ها

تاجیکستان دارای منابع اب فراوان است و از لحاظ تعداد رودخانه، در میان جمهوری های اعضای اتحاد کشور های مشترک المنافع، در مقام ششم و از لحاظ تامین آب در یک کیلومتر مربع پس از کشور گرجستان در مقام دوم قرار دارد. طول ۹۴۷ رودخانه تاجیکستان بیش از ۲۸ هزار کیلومتر است

مهم ترین رودهای تاجیکستان عبارتند از:

– سیر دریا

رودخانه سیردریا (سیحون ) که از شمال این کشور می گذرد و از پیوستن رودهای نارین و قره دریا به وجود می آید. رودخانه پس از طی ۲ هزارو ۱۰۰ کیلومنر به دریاچه آرال می ریزد. این رودخانه عنصر اصلی کشاورزی منطقه را تشکیل می دهد.سیر دریا از یخچال های طبیعی کوه های پامیر و تین شان سرچشمه می گیرد.

– آمو دریا

رود خانه آمو دریا (جیحون ) که پر آب ترین رود منطقه است. از کوه های پا میر سرچشمه می گیرد و پس از گذشتن از جنوب تاجیکستان و تشکیل مرز جنوبی ان با افغانستان، وارد خاک ازبکستان و سپس ترکمنستان شده و سرانجام در خاک ازبکستان به دریاچه آرال می ریزد. طول این رود ۲ هزارو ۵۴۰ متر است.

از شاخه های مهم آمو دریا، رود اهی وخش و زرافشان است که هر کدام موجب آبادانی بخشی از حوزه جریان ان می شوند و این رود در بخش های پایین خود چندین ماه از سال یخ بنذان است

– تالاب ها

در تاجیکستان ۱ هزارو ۳۰۰ مرداب یا تالاب به وسعت ۷۰۵ کیلومتر مربع وجود دارد. بزرگترین تالاب این کشور ( قراکول ) در پامیر شرقی قرار دارد.

– چشمه ها

تاجیکستان چشمه های آب معدنی بسیاری دارد. از ان جمله استراحت گاه های خواجه آب گرم، یوراز، شاهمیری،کلتوچ، زمرد، گرم چشمه و… برای درمان بیماری های گوناگون استفاده می شوند.

۴-آب و هوا

جمهوری تاجیکستان دارای آب و هوای بری است که در ان تفاوت بین گرمای شب و روز و تابستان و زمستان قابل ملاحظه است.باران ان ناچیز و آسمان در بیشتر روزهای سال صاف است. بر پایه داده های آماری، در سال ۲ هزارو ۱۰۰ تا ۳ هزار و ۱۶۵ ساعت آفتاب دارد. باد های محلی در دره های این سرزمین تحت تاثیر اختلاف بلندی به وجود می آیند و به باد های کوهستانی معروف هستند. در میان این باد ها مهم تر از همه باد گرم و خشک یا باد گرمسیر است که در تابستان و پاییر در تمامی دره فرغانه می وزد. در جنوب تاجیکستان باد افغانی با ویژگی همانندی شهرت محلی دارد.

در کوهستانهای این کشور، خط برف دایمی از ۳ هزارو۸۰۰ تا ۵ هزارو ۲۰۰ متر بلندی دارد.

۵- پوشش گیاهی

تاجیکستان قلمرو رشته کوه های بلند از جمله تیان شان، حصار، پامیر، زرافشان، قراتگین، وخش و دره های ژرف بین آنها است. پوشش گیاهی مناسب و غنی نزدیک به ۴۰۰ گونه گیاه دارویی دارد و بخش هایی از آن در پناه مراتع طبیعی و زندگی کوچ نشینی به وجود امده است.

دارای جنگل های انبوه و با ارزش ملی در نواحی سرنه حصار، دشت میدان، سنگوار، کمراب، چهل دختران و … است که به دقت حفاظت و نگهداری می شوند.

۶- زندگی جانوری

جمهوری تاجیکستان به دلیل ویژگی های طبیعی و جغرافیایی از جمله وجود فضاهای کوهستانی و جنگلی، دره های پهناور، رودها و چشمه های پراکنده، پوشش گیاهی متنوع، زیست گاه گونه های جانوری به ویژه حیوانات وحشی نادر و منحصر به فرد، پرندگان و آبزیان یک قطب شکرگاهی به شمار می رود و دارای شکرگاه های گوناگون است.

گونه های حیوانات وحشی موجود در این سرزمین، عبارت اند از: خرس قهوه ای، بز کوهی سیبری، گوسفند وحشی آفریقایی، پلنگ آاسیایی، تذرو هیمالیایی، گرگ تبتی، گراز، شغال، خرگوش و پرندگانی مانند کبک دری، تیهو، کبوتر، عقاب و ….

در رودخانه ها و تالاب های تاجیکستان حدود ۴۰ گونه ماهی دیده می شود.

واژه تاجیک و نام تاجیکستان

تاجیک ها تا کنون به نام های: تاجیک، تازیک، تاژیک، تژیک، تاجک، اوگانه، پارسیوان، تاجیکی، تات، تجگی، سرت و … خوانده شده اند.

واژه تاجیک که گونه های پیشین آن تازیک یا تاژیک است، در آغاز معنی عرب داشته است. گویا ایرانیان آسیای مرکزی، مسلمانان را به این نام می خواندند و چون در آن زمان به این باور بودندکه یک نفر ایرانی، اگر به دین اسلام گروید،عرب می شود. از سوی دیگر به دلیل آنکه درگذشته ترکها تنها مسلمانان ایرانی را می شناختند، واژه تاجیک نزد ترکان معنی ایرانی (در برابر ترک) یافت و در دوران پیروزی ترکان بر ایرانیان، ایرانی ها خود را تاجیک می خواندند. برخی نیز بر این باورند که واژه تاجیک از ریشه ترکی است و اصل آن به معنی تبعه ترک بوده است.

عرب ها ی مسلمان، تاجیک ها را (اوگانه) می نامیدند. تاجیک ها در افغانستان (پارسیوان) در جمهوری فدراتیو روسیه(تاجیکی) در زبان ترکی (قزلباش، کزلباش) در خاور ایران (تاجیک) و در باختر ایران (تات) و در سیستان به (تجگی) سر شناسند. در اوایل سده ۲۰م واژه تاجیک در اتحاد جماهیر شوروی بابر با (سرت) به معنی جمعیت اسکان یافته آسیای مرکزی به کار می رفت.

علاوه بر اثار ایرانشناسان در فرهنگهای پیشین و امروز از جمله منتخب اللغات، دایرةالمعارف فارسی، برهان قاطع، سراج اللغات، نظام الاطباع، فرهنگ عمید، فرهاگ معین، لغت نامه دهخدا و… واژه تاجیک و مفهوم لغوی آن مورد بررسی قرار گرفته است. بیشتر پژوهشگران بر پایه اسناد و مدارک با ارزش ،تاجیک را قوم غیر عرب و ترک معرفی کرده و ان را از نژاد ایرانی دانسته اند که در ایران بزرگ شده است.

 

ویژگی های قومی

– نژاد

تاجیکستان از دیر باز محل زندگی مردمان آریایی بوده که بعضی از آنها اسکان

یافته بودند: سغدیان، مادها و پارس ها و برخی دیگر زندگی کوچ نشینی داشتند: سکا ها یا ماساژت ها.

بنابر این می توان گفت که باختری ها، سغدی ها، خوارزمی ها و سکایی ها نه تنها بنیان گذاران شهر ها و روستاهای آسیای مرکزی، به ویژه تاجیکستان به شمار می روند، بلکه نیاکان تاجیکان نیز بوده اند.

– زبان

زبان ملی جمهوری تاجیکستان فارسی تاجیکی است. که از گروه زبان های جنوب خاوری ایران به شمار می رود. تاجیکی لهجه ای است از زبان فارسی و بدین سبب آن را باید(فارسی تاجیکی) نامید.

– خط

زبان تاجیکی در تاریخ پیدایش خود،پس از خط تصویری، خط میخی را انتخاب کرده بود. در دوران هخامنشیان نیز خط تاجیکها همانند دیکر نقاط ایران میخی بود. آنها از خط سغدی نیز استفاده می کردند. در دوران استیلای اعراب خط و زبان آنها رایج شد.از سال ۲۹-۱۹۲۸ الفبای مذبور نخست به الفبای لاتین وسپس در سال ۴۰-۱۹۳۹ به الفبای دیگری تبدیل شد که مبنای آن خط روسی یا سیریلیک است و در ۲۲ ژوئیه ۱۹۹۱زبان وخط فارسی در تاجیکستان به رسمیت شناخته شد و الفبای سیریلیک به فارسی تغییر یافت.

– دین

تاجیکستان از دیرباز محل برخورد دین ها و مذاهب گوناگون بوده است. این سرزمین با فرهنگهای چین، ایران و… همسایه بوده و جریان های دینی فرهنگ آنها این جمهوری را تحت تاثیر خود قرار داده است.

امروزه دین بیشتر مردم این منطقه سنی و از شاخه حنفی است و ابوحنیفه را به عنوان امام اعظم می شناسند.

گروه کوچکی از شیعیان اسماعیلی در کو ه های پامیر در منطقه بدخشان زندگی می کنند.

اقلیتهای مسیحی، زرتشتی و کلیمی در این کشور زندگی می کنند.

– جمعیت

جمعیت تاجیکستان نزدیک به ۷ ملیون نفر و تراکم نسبی جمعیت ان ۸/۴۲ نفر در هر کیلومتر مربع است. نرخ تولد به ازای هر یک هزار نفر ۷۹/۴۴ تولد و نرخ مرگ و میر ۷۱/۶ به ازای هر ۱ هزار نفر است. تاجیکستان بالاترین نرخ رشد جمعیت را در آسیای مرکزی داشته است.

– فرهنگ و آموزش عالی

بیشتر مردم تاجیکستان با سواد هستند. دانشگاه دولتی تاجیکستان در شهر دوشنبه قرار دارد و زبان های خاوری این دانشگاه جدیدترین مرکز آموزشی به شمار می رود. در این دانشگاه بخش های فارسی، عربی، اردو، هندی و پشتو دایر شده است. زبان تدریس در دانشگاه، تاجیکی و روسی است و ۱۶ دانشگاه با ۷۵۰ استاد و ۶ هزارو ۵۰۰ دانشجوی تمام وقت و ۲هزارو۲۲۵ دانشجوی شب و ۳ هزار و۵۷۶ دانشجوی مکاتبه ای دارد.

-دانشگاه دولتی خجند، دارای ۱۲ دانشکده است.

-آکادمی علوم تاجیکستان،۴ شعبه جهت علوم فیزیک و شیمی، بیولوژی، منابع زیر زمینی و جمعیتی تأسیس کرده است.

شعبه جمعیتی، شامل: مؤسسه خاورشناسی مردم شناسی، مؤسسه زبان و ادبیات رودکی، مؤسسه فلسفه و حقوق، فلسفه خاور ومؤسسه زلزله نگاری است. در این آکادمی حدود ۷۰۰ نفر با درجه دکترا و۴ هزارو۵۰۰ کارمند علمی مشغول به کار هستند.

کتابخانه آکادمی علوم دارای ۵/۱ ملیون کتاب به ۲۰ زبان دنیا است. آکادمی با دانشمندان مراکز علمی بلغارستان،چک، اسلواکی، هندوستان، ایران، فرانسه، کانادا، افغا نستان و… همبستگی دارد.

مؤسسه خاور شناسی از ۵ بخش خطی، متن شناسی، ایران شناسی، اسلام شناسی و تمدن شناسی تشکیل شده است. نسخه های خطی این مؤسسه مهم ترین مرکز نسخه های خطی فارسی در تاجیکستان به شمار می رود.

از سال ۱۹۸۰ م این مؤسسه بخش جدیدی را ایجاد کرد که وظیفه پژوهش درباره دگرگونیهای ایران و افغانستان و خاور میانه را بر عهده دارد.

مؤسسه تاریخ و باستانشناسی و مردم شناسی احمد دانش دارای موزه است که برخی از آثار به دست آمده در پنج کنت، در آن نگهداری می شوند و کتابخانه آن شامل مجموعه نفیسی از کتابها و اسناد تاریخی است.

مؤسسه زبان و ادبیات فارسی تاجیکستان دارای شعبه های ادبیات کلاسیک، واژه شناسی، فولکلور، ادبیات نوین تاجیک و لهجه شناختی زبانهای پامیری است.

اقتصاد

تاجیکستان به دلیل توانایی های جغرافیایی و طبیعی خود، یکی از مناطق مهم اقتصادی در آسیای مرکزی محسوب می شود و از جایگاهی ویژه برخوردار است.

وجود شرایط ویژه طبیعی و آب وهوایی و علاقه‌مندی سنتی مردم سخت کوش تاجیکستان به کشاورزی از دیر باز تاجیکستان را به سرزمین پنبه کاران، باغ‌داران و انگور کاران تبدیل کرده است.

علی رغم وجود کوه های بسیار در تاجیکستان و انجام کشاورزی در یک سوم پهنه آن دو سوم جمعیت ان در روستاها زندگی می‌کنند و به کشاورزی و صنایع وابسته به آن اشتغال دارند.

– معادن

جمهوری تاجیکستان از لحاظ منابع زیر زمینی غنی و از جایگاه ویژه ای برخوردار است. بیش تر ذخایر شناخته شده معدنی را داراست.در حال حاضر بیش از ۴۰ نوع مواد معدنی و فلز کمیاب دارد.

در تاجیکستان معادن طلا و نقره به وفور یافت می شود. معادن نقره آن در دنیا نظیر نداردو متخصصان ایتالیایی روی این معادن کار می‌کنند. همچنین معادن زغال سنگ سنگ مرمر نیز به فراوانی در این کشور وجود دارد. از دیگر کانی ها آهن، تنگستن، سرب، روی،مس، قلع، جیوه، انتیموان، اورانیوم، نمک وفلورید وکلسیم طبیعی، نفت و گازاندک، سنگ های گران بها و نیمه گران بها، لعل بدخشان که از روزگار پیشین شهرت داشته،نیکل، پنبه نسوز و… است.

ساختار حکومتی،اداری و سیاسی

– قانون اساسی

قانون اساسی تاجیکستان، در ژانویه ۱۹۹۳ به همه پرسی گذاشته شد و به تصویب رسید. براساس این قانون اساسی، تاجیکستان جمهوری یکپارچه، غیر دینی، دموکراتیک و مبتنی بر قانون معرفی شد، زبان رسمی کشور، تاجیکی(فارسی) است و به همه خلقها امکان استفاده از زبان مادری خود داده شده است. مردم تنها سرچشمه توانگری و مشروعیت نظم سیاسی تلقی شده اند و هیج فرد و گروهی حق حاکمیت دولتی را ندارد. به این ترتیب در تاجیکستان تنها رئیس جمهوری و رئیس مجلس ملی می توانند از سوی مردم سخن بگویند.

در ماده هشتم آن آمده: هیچ باوری حتی باورهای دینی جنبه دولتی ندارند و تشکیلات دینی باید جدا از دولت فعالیت کنند. حاکمیت دولتی در میان سه قوه مقننه، مجریه و قضاییه تفکیک شده است. سیاست کشور صلح جویانه و برابر با هنجارهای بین المللی نشان داده شده است.